इर्जिक

 भारी , भन्नाट शब्द आज आपण शिकणार आहोत . आता पाणतास शब्द ज्यांना माहित आहे त्यांच्या मनाला थोडासा गारवा जाणवला असेल . गारव्याचे कारण असे कि पाणतास म्हणजे शेतातलं पाणी बाहेर काढून टाकण्यासाठी खोदण्यात आलेला चर .  गावाकडे तास म्हणजे अजून एक वेगळा अर्थ आहे . शेतात बैलांच्या सहाय्याने काम करताना एका बाजूने नांगरत , पेरत , पाळी घालत किंवा कोळपत जाताना जेवढी जमीन उकरली जाते त्या सरळ पट्ट्याला तास म्हणतात . म्हणून पाणी  + तास = पाणतास (पाणी काढून देण्यासाठीचा तास ) असा शब्द तयार झाला .   या पाणतासाच्या जवळ जाणारा 'पाणंद' असा अजून एक शब्द आहे पण त्यावर आपण नंतर एखाद्या लेखात सविस्तर बोलू .   पाणतासाचा आणि आमचा संबंध शक्यतो उन्हाळ्यात यायचा . एरवी पाणतास हि प्रचंड अडचणीची , अनेक झाडाझुडपांनी आणि वेलींनी आच्छादलेली  त्यामुळे तिकडे जाण्याची कुणाची हिम्मत नसते . सर्व झाडांची एकत्रित वाढण्याची स्पर्धा असते . यात मात्र कावळीचा , गुळवेलाचा , नागिणीचा , असे अनेक वेल असतात . या गर्दीत गम्मत अशी होते कि या वेली सर्वांवर बाजी मारतात . झाडा...

एका गावात साधारणपणे अखंड हरिनाम सप्ताह साधारणपणे प्रतिवर्षी एक पासून सात ते आठ एवढे असतात . गावातील संबंधित ट्रस्टची आर्थिक ताकद , प्रथा , परंपरा ,राजकीय गणिते , धर्म , विशिष्ट धर्मातील लोकांची संख्या , जात , हेवेदावे अशा सर्वच गोष्टींचा सप्ताह यशस्वितेवर आणि गर्दीवर परिणाम होतो . हे सर्व घटक सप्ताह नियोजनावर परिणाम करतात . गावाकडे सामान्यपणे सप्ताहाला 'सप्ता' असंच म्हणतात . ज्या देवाचा सप्ता असेल त्याच देवाच्या मंदिरात भाविकांची गर्दी असते  . सप्ताहाची चाहूल लागते ती माईक आणि साउंड सिस्टिमच्या टेस्टिंगसाठी दिलेल्या आवाजावरून . हॅलो चेक....माईक चेक ...हा$$$री.....हा$$$री  ....असे आवाज आले की समजायचं सप्ताह आज आहे . सप्ताहाच्या निमित्ताने टाळकरी , माळकरी , भजनी , साउंड सिस्टिमवाले , भटजी , महाराज , स्वयंपाकी , आचारी , पेटीवाले, संबळवाले , लाईट डेकोरेशन वाले , अगदीच मोठा सप्ता असेल तर कॅमेरावाले , अजूनच मोठा असेल तर पत्रकार , सगळे येतात . एकंदरीत सप्ता म्हणजे सात दिवस नो टेन्शन ! सप्ताहामध्ये विविध विषयांवर विविधांगी चर्चा व्हावी , विवेचन मांडले जावे , आयुष्याची आणि एक...

  तुम्ही म्हणाल केळी मला माहीत आहे .पण नाही! गावाकडे 'केळी' या शब्दाचा एक वेगळा अर्थ होतो . खायची केळी आणि आज ज्यावर लिहिणार आहे ती 'केळी' संपूर्ण वेगळी आहे . गावाकडे 'केळी' शब्दाचा अर्थ छोटा माठ असाही होतो . आहे की नाही गम्मत ! माडक्यांपेक्षा थोडी मोठी आणि माठापेक्षा थोडी छोटी ती केळी .   शक्यतो गावाकडे सगळी श्रमिक मंडळी असतात . दिवसभर उन्हातान्हात काम करणारी ही मंडळी खेड्याचं चैतन्य असतात .सगळी कामे अगदी ठेपशिर सुरू असतात . व्यवहार देखील शांत असतात .आजकाल राजकारणामुळे गावाकडे देखील माणसांची थेरं बदलली आहेत . ते मी पण मान्य करतो . असो , केळी हा प्रकार उन्हाळ्यात जास्त पहायला मिळतो .कारण उन्हाळ्यात थंड पाण्याची जास्त गरज असते . थंड पाण्यासाठी एकतर विहिरीत उतरून पाणी प्यावं लागेल नाहीतर पाणी थंड राहील याची दक्षता घ्यावी लागेल . पाणी जर तांब्याच्या ,पितळेच्या किंवा स्टीलच्या भांड्यात ठेवले तर लवकर कक्ष तापमानाला येते .थंड राहत नाही . खेड्यात फ्रीज आहेत पण लाईट नसते . अशा वेळी जुने ते सोने या न्यायाने केळी आणली जाते . मोठ्या आकाराचा माठ सांभाळायला...

मराठी भाषेतले गावरान आणि सुंदर शब्द हरवत चालल्याची जाणीव झाली आणि यातूनच गावपण हे सदर सुरू केले  . या सदरात आपण बघणार आहोत दिवळी आणि कोनाडा . आजच्या फ्लॅट संस्कृतीत जुन्या घरामध्ये आढळणाऱ्या अनेक गोष्टी दिसत नाहीत . कमी जागेत खूप काही देण्याच्या प्रयत्नात वास्तू विशारदाची देखील धांदल उडते . माझ्या मते आता शहरात स्थायिक झालेल्या पोरांना कोनाडा आणि दिवळी कधीच बघायला मिळणार नाही . असो आपण हे शब्द समजून घेऊ .... दिवळी हा स्त्रीलिंगी शब्द तर कोनाडा हा पुल्लिंगी . दिवळी ही सपराच्या (सप्पर - छोटी झोपडी ) भिंतीत हमखास असायची . दिवा ठेवण्यासाठी असलेली जागा म्हणजे दिवळी अशी व्याख्या आपण करू शकतो . दिवळी ही त्रिकोणी असते . देवळाच्या शिखरासारखी ती वरती  निमुळती होत जाते यावरून देखील त्याला दिवळी म्हणण्याचा प्रघात पडला असावा . सपराच्या दगडी भिंतीत दिवळी सुंदर दिसते . ती भिंतीत जास्तीत जास्त अर्धा फूट असू शकते . गावाकडे अजून दोन चार शब्द आढळतात .साधारण स्वयंपाकघरातून बैठकीच्या खोलीत बघण्यासाठी एक ते दोन इंच लांबी रुंदीचे एक आरपार भोक असायचे .त्याला 'झुरके' असा शब्द आहे . तर दूध आणि इ...

अंगाला झोंबणारा उष्ण वारा , काळी ठिक्कर पडलेली गोडी बाभळ , वाळलेलं अर्ध मार्ध खाल्लेलं कसन आणि वाऱ्याबरोबर हलणारी त्याची निष्प्राण पाती , अंधुक निरभ्र आकाश , सगळं काही निराशादायक .  पाऊस नावाचं चैतन्य हरवल्यामुळे . समोर चरणारं हडकुळं वासरू आणि त्याच्या पाठीमागे खपाटलेल्या पोटाची मोठ्या शिंगाची गाय . निष्प्राण गवत खाऊन प्राणपूजा करत ते जगत आहेत . दुपारपेक्षा संध्याकाळ बरी असं म्हणत निवांत जे मिळेल ते पोटाच्या पिशवीत भरण्याची त्यांची सुरू असलेली धडपड . दूरवर दिसणारा एखादा हिरवा ठिपका पण अवतीभोवती पडलेली नुसती आग . येणाऱ्या जाणाऱ्या प्रत्येक पावलाबरोबर वाटेवर उडणारा धुरळा पुन्हा शांत पडतो . सगळे कसे अंधाराच्या अनामिक कुशीत झोपायला सज्ज .... मावळतीला उधळलेला लाल , केशरी, पिवळा रंग . रंगामागे भौतिकशास्त्र आहे की निर्मात्याची सौंदर्यदृष्टी? हे विश्व रंगहीन आहे तरी रंग बघण्यासाठी डोळ्यांची असलेली क्लिष्ट रचना . दिवसाच्या संपण्याचे दुःख आहे की नव्या प्रभातीची प्रतीक्षा ?  अनेक प्रश्न , उत्तरं , संकल्पना , विचार ,विचारप्रवाह , सत्य , असत्य ,  प्रतिभा , प्रतिभेचं मोजमाप , त...