गावपण भाग 5 : दिवळी आणि कोनाडा

मराठी भाषेतले गावरान आणि सुंदर शब्द हरवत चालल्याची जाणीव झाली आणि यातूनच गावपण हे सदर सुरू केले  . या सदरात आपण बघणार आहोत दिवळी आणि कोनाडा . आजच्या फ्लॅट संस्कृतीत जुन्या घरामध्ये आढळणाऱ्या अनेक गोष्टी दिसत नाहीत . कमी जागेत खूप काही देण्याच्या प्रयत्नात वास्तू विशारदाची देखील धांदल उडते . माझ्या मते आता शहरात स्थायिक झालेल्या पोरांना कोनाडा आणि दिवळी कधीच बघायला मिळणार नाही . असो आपण हे शब्द समजून घेऊ ....


दिवळी हा स्त्रीलिंगी शब्द तर कोनाडा हा पुल्लिंगी . दिवळी ही सपराच्या (सप्पर - छोटी झोपडी ) भिंतीत हमखास असायची . दिवा ठेवण्यासाठी असलेली जागा म्हणजे दिवळी अशी व्याख्या आपण करू शकतो . दिवळी ही त्रिकोणी असते . देवळाच्या शिखरासारखी ती वरती  निमुळती होत जाते यावरून देखील त्याला दिवळी म्हणण्याचा प्रघात पडला असावा . सपराच्या दगडी भिंतीत दिवळी सुंदर दिसते . ती भिंतीत जास्तीत जास्त अर्धा फूट असू शकते .
गावाकडे अजून दोन चार शब्द आढळतात .साधारण स्वयंपाकघरातून बैठकीच्या खोलीत बघण्यासाठी एक ते दोन इंच लांबी रुंदीचे एक आरपार भोक असायचे .त्याला 'झुरके' असा शब्द आहे . तर दूध आणि इतर वस्तू मांजर बोक्यापासून सुरक्षित राहाव्यात यासाठी मोठा कोनाडा आणि त्याला दार आणि कडी असायची त्याला 'फरताळ' म्हणतात .हे सगळे कोनाड्याचेच प्रकार पण उपयोग वेगवेगळे . पुढे कपाटे ,मांडण्या आल्या आणि हे शब्द अस्तंगत होत गेले .कोनाड्याला 'गोखला' असे म्हणल्याचे देखील ऐकिवात आहे .

कोनाडा हा दिवळीपेक्षा मोठा आणि चौकोनी असतो . त्यामध्ये एखादी कळशी किंवा छोटा हंडा बसेल एवढा मोठा देखील असू शकतो . भिंतीच्या रुंदीनुसार तो दोन अडीच फूट खोल असू शकतो . पूर्वी भिंतीची दोन मीटरपेक्षा जास्त रुंद असायची त्यामुळे कोनाडा सहज शक्य व्हायचा . शक्यतो घराच्या कोपऱ्यात असलेला तो कोनाडा असे आपण म्हणू शकतो . आमच्या जुन्या घरात  दरवाजाच्या मागे भला मोठा कोनाडा होता . त्या कोपऱ्यात जाताना माझी पाचावर धारण बसायची . जुने खणाचे घर असल्याने आणि त्यात खिडक्यांच्या अभाव असल्याने अंधारच जास्त असायचा . पूर्वी कपाटे आणि मांडण्या नसायच्या त्यामुळे कोनाड्यांना महत्व होते .

तर त्या कोनाड्यात गणपती गेल्यानंतर त्या महालक्ष्मी ठेवल्या जायच्या . आता या महालक्ष्म्या  ( गणपती उत्सवात येणारा धार्मिक कार्यक्रम ) सजवल्यावर सुंदर दिसतात पण एकदा ती सजावट उतरवली की भयंकर भीतीदायक दिसतात . त्यांच्या भल्यामोठ्या काळ्या भुवया , पांढरे डोळे , टोकदार नाक बघितले की मला खूप भीती वाटायची . ते मुखवटे पितळी आहेत आणि खूप जड आहेत . आता भीती कमी झाली आहे पण त्यावेळी कोनाड्याकडे बघायची सुद्धा हिम्मत नव्हती .दादांच्या ( आजोबा ) भुताच्या गोष्टी ऐकलेल्या असल्याने भूत म्हणून त्याच महालक्ष्म्या पुढे यायच्या . कोनाडा शब्द आठवला की मला ते घर आठवते .

दिवळीविषयी देखील माझी विशेष आठवण आहे . मी चार पाच वर्षांचा असेल तेव्हा आमच्या सपरात एक दिवळी होती . आमचे सप्पर खूप छोटे होते . त्यावेळी त्यात एक खाट( कॉट) होती .शेजारी थोडी मोकळी जागा आणि लगेच भिंत . दुसऱ्या बाजूला म्हशीची खुंटी होती . मोठी म्हैस त्या सपरात कायम असायची . उन्हाळ्यात तिला बाहेर बांधत असू पण पावसाळ्यात ती शेजारीच असायची . दिवळीत एक काळी भंगार चिमणी ( रॉकेलचा दिवा ) जळत राहायची . तिच्या मिणमिणत्या प्रकाशात सपराचे गवत बघत निवांत झोप लागायची . त्या दिवळीत रॉकेलच्या धुरामुळे वरच्या बाजूने एक मोठी काळी रेषा तयार झाली होती . वरचे गवत देखील काळे पडले होते . चिमणी या शब्दावर पुढच्या एखाद्या लेखात सविस्तर आठवणी सांगेन . दिवळीत काडीपेटी ,चिमणी ,घड्याळ अशा छोट्या गोष्टी असायच्या .

दिवाळीत दिवळीमध्ये शांतपणे जळणारी पणती मात्र मी तासनतास बघत राहायचो . पणती आणि तिचा सोज्वळ शांत प्रकाश माझ्या काही आवडत्या गोष्टींपैकी एक आहे .  झोपडीतला अंधार दिवळीतल्या दिव्याने उजळून निघायचा आणि त्याला सोनेरी मुलामा मिळायचा ! यावेळी म्हशीचे चमकणारे डोळे सुद्धा खूप सुंदर दिसायचे . अशी दिवळी आमच्या विहिरीत सुद्धा आहे . तिथे कसल्यातरी शेंदूर फासल्या देवाची पूजा आम्ही दसऱ्याला करतो . पावसाळ्यात ही दिवळी त्या देवासकट पाण्यात असते .

आपल्या प्रत्येकाच्या आठवणीत देखील एक आठवणींचा कोनाडा असतो . त्यात आंबटगोड ,तिखटमीठ आठवणी प्रत्येक जण जपून ठेवतो . माझ्याही मनात दिवळीला आणि कोनाड्याला मनाचे स्थान आहे . माझा कोनाडा अंधाराने भरलेल्या खोलीला प्रकाशाने भरून टाकणारे चैतन्य घेऊन कायमचा तत्पर असतो !