गावपण भाग 11 : शिंकाळे

शिंकाळे

आधुनिकता स्वीकारत आपण पुढे जात आहोत . आपल्यासोबत आपल्या सभोवतालच्या अनेक गोष्टी बदलत आहेत . अगदी सजीव आणि निर्जीव सुद्धा . या काळाच्या कचाट्यात निर्जीव गोष्टी देखील बदलल्या . अनेक गोष्टी गायब झाल्या , हरवल्या . त्यांच्यासाठी काळ एक प्रलय ठरला . विनाशकारी प्रलय ! कालौघात आलेल्या आधुनिक वस्तूंनी जुन्या वस्तूंना नामोहरम केले .

पुराणात जरासंध नावाच्या राक्षसाची कथा येते . फाडून फेकला तरी तो पुन्हा उभा राहायचा .फ्रिजच्या आक्रमणाने शिंकाळं नामशेष झालं , वापरात राहिलं नाही पण शोभेची वस्तू म्हणून टिकून आहे . मुख्य म्हणजे दूध मांजरापासून , उंदरापासून , मुंग्यांपासून सुरक्षित राहावं यासाठी एका चौकोनी पेटीत टांगून ठेवले जाते . त्याला शिंकाळे म्हणतात . ग्रामीण भाषेत 'शिंकं' असंही म्हटलं जातं . अनुस्वार म्हणण्याची अडचण असल्याने 'शिकं' असं म्हटलं जातं . ते साधारण हाताने सहज काढता येईल अशा उंचीवर टांगलेले असते . शिंकाळं बांबूपासून , विविध वेलांपासून देखील बनवले जाते . त्याला व्यवस्थित झाकण देखील असते . पण गावाकडे आम्ही  चक्क महावितरणच्या तारेचं शिंकाळं केलं ! धाग्यांपासून देखील शिंकाळे विणले जाते .

फोटो : राहुल ठाणगे

खरं सांगायचं झालं तर शिंकाळं हे जरा सधन कुटुंबाची निशाणी आहे . साधन यासाठी कि शिंकाळं टांगायला तेवढं उंच छत असावं .त्यात ठेवण्यासाठी दूध असावं .  कृष्णलीलांमध्ये दहीहंडीचे उल्लेख आढळतात . गोपींना चुकवून गवळ्याच्या घरी मित्रांसमवेत  जाऊन चोरून दूध दही लोणी खाण्यासाठी भगवंताने केलेले हे उपद्व्याप अनेकांच्या लक्षात आहेतच .पण मडके लटकावून ठेवले तरी मांजर त्यावर झडप घालते , पाल जाण्याची शक्यता असते म्हणून शिंकाळं बेस्ट . 

वैयक्तिक मला दूध दही असले पदार्थ आवडत नाहीत . कदाचित अनेक लोक या पदार्थांसाठी इतके आसुसलेले असतात कि मला त्यांच्यावर कीव येते. अक्षरशः भांडणं होतात . दुधाची साय खाण्यासाठी अनेक चढाओढ अनेकांच्या लक्षात असेल . असो तर शिंकाळ्यावर अशा दुग्धजन्यपदार्थप्रेमींचा डोळा असतो . शिंकाळ्याविषयी माझी आठवण माझ्या आजोळातील आहे . आमच्या आजीचा मोठा कौलारू वाडा आहे . तिथे एका आडव्या तुळईला ते शिंकाळे टांगलेले असायचे . ते एका काठीने आम्ही खाली काढायचो . ते आल्हाद ते खाली घेताना त्यातले पार्थ सांडू नयेत याची काळजी घ्यावी लागायची . आता शिंकाळे शोभेची वस्तू म्हणून कुठे कुठे आढळते .

एकदा मी आजोळाला गेलो . बहुतेक मोठा वाडा आहे . तिथे लपाछपी खेळताना मी एकदा लपायला जात असताना माझ्या डोक्याला काहीतरी लागले . अंगावर काहीतरी सांडले . खेळताना काही कळले नाही पण नंतर संध्याकाळी दूध सांडल्याचा बोभाटा झाला . मग मला सगळे संदर्भ लागले आणि माझ्या अंगावर दूध सांडले होते . माझी टक्कर शिकाळ्याला झाली होती . तेव्हा मी पहिल्यांदा शिंकाळे पहिले . त्यानंतर माझ्याकडून दूध सांडले हे मी कोणाला सांगितले नाही पण माझ्या भामट्या झालेल्या चेहऱ्यावरून सगळ्यांना माझे प्रताप लक्षात आले होते . हे मला नंतर कळले .  

एकनाथांच्या एका अभंगात शिंक्याचा उल्लेख आढळतो . 

' शिंकेचि तोडितो 

मडकेची फोडितो 

करी दह्या दुधाचा रबडा 

असा कसा देवाचा देव बाई ठकडा ' असा तो अभंग . शिंके तोडून , मडके फोडून श्रीकृष्ण दह्या दुधाचा रबडा करतो .चोरी करून ते खातो . यातून सवंगडी धष्टपुष्ट व्हावेत आणि त्यांच्या हातून राष्ट्रउत्थानाचे काम व्हावे हीच कृष्णाची अपेक्षा . फ्रिजच्या आक्रमणाने शिंकाळे गेले . हरवले . असो ' change is constant  ' या न्यायानुसार बदल होत राहणार . ते स्वीकारण्यात शहाणपण असते !

- अजिंक्य 

(  माझे स्नेही संतोष शिंदे यांची हि फर्माईश होती कि मी शिंकाळ्यावर लिहावे . त्यांचे विशेष आभार . )