खिळपाट
गावपण या सदरात आपण गावाकडच्या तिखटमीठ आठवणी ,शब्द , संस्कृती आणि संकल्पनांचा स्वैर आनंद घेणार आहोत .या गावरान जमान्यातील काही गावरान संकल्पनांना मोकळी वाट करून देण्यात माझाही काही वाटा असावा.
या उद्देशाने आज खीळपाट काय असते ते बघुयात.
आमचे आजोबा गोविंद दंडवते म्हणजेच आख्ख्या गावाचे छबूतात्या यांच्यासोबत दोन खिळपाट बांधण्याचा योग माझया पत्रिकेत आला हे केवळ भाग्यच . आता खिळपाट बांधायला सुरुवात झाली ती टिकावाने थोडा पाया खांदला .जमीन साफ केली आणि मग तोडी रचायला सुरुवात झाली . एक एक मोठाल्या तोडी मी दादांना आणून द्यायचो . 'तोड' म्हणजे विशिष्ट आणि रचता येईल असा उपयुक्त दगड . पोटात नळ येईपर्यंत उचललेल्या तोडी अजूनही लक्षात राहिल्या आहेत.खिळपाट साधारण दोन फूट रुंद असते. लांबी आपल्या गरजेनुसार . एकूणच निसर्गातल्या उपलब्ध साधनांचा वापर करून माणसाने उभारलेला एक नमुनाच हा .
तोडीखाली चिप घालायची आणि मग ती तोड अगदी गणपतीसारखी विराजमान व्हायची .प्रत्येक तोड अशी काही बसवायची की आयुष्यात परत हालचाल नको ! अशा वेळी पाया मन लावून रचावा लागायचा कारण संपूर्ण भिंत केवळ पायावर उभी असते . त्यामध्ये सळ्या किंवा पिलर चा आधार नसतो . एक एक तोड रचली गेली आणि साधारण गुडघाभर खिळपाट तयार झाले . एकदा दुपारी दुपारी दादा कुठेतरी गेले आणि मी तिथे सिव्हिल इंजिनिअर झालो . माझ्या सिव्हिल इंजिनेरींगची सुरुवात बहुतेक तिथूनच झाली असावी . मी एक भली मोठी तोड आणली . काम मधीच बंद झालं होतं. खालच्या दगडावर आणलेला दगड ठेवायला गेलो पण दोन दगडांमध्ये माझी करंगळी कधी गेली कळलीच नाही आणि वरून भाला मोठा दगड ठेवला . करंगळीचं पार भजं झालं . करंगळी पार काळी निळी झाली . च्यायला परत एक पण तोड उचललेली आठवत नाय .महिना दोन महिने डाव्या हाताच्या करंगळीने खाल्ले ! ते दिवस आठवले कि ते खिळपाट , ती गावरान, शिवराळ , रांगडी भाषा आणि ते जुने पहाडी लोक आठवतात . तो जमाना खरंच भारी होता . अजूनही दोन खिळपाट उभीं आहेत आमच्या घरी जुन्या इतिहासाची साक्ष देत!
कधी कधी यात लाकडाच्या मेडी रोवल्या जात त्या वरती छप्पर बांधायला उपयोगी पडतात . पण कुठेही सिमेंट नसले तरी खिळपाट ढासळत नव्हते हे नक्की . अशी झोपडी खरच खूप सुंदर असते . उन्हाळ्यात थंडगार वातावरण असते पण पावसाळ्यात मात्र खालून पाणी अक्षरशः वाहते !!! त्यावर घमेले पालथं घालून रात्री काढल्याचे जुने जाणते सांगतात . हिवाळ्यात थंडी खूप लागते आणि शेवटी किडमुंगीची भीती तर आहेच .
तर असे हे खिळपाट माझ्या चांगले लक्षांत राहिलेलं. खिळपाटावर पुढे तोंडल्याचा वेल वाढला . वेलाची चांगली अडचण झाली . एकदा पावसाळ्याचे दिवस होते . मी शाळेतून घरी आलो. खिळपाटापासून पुढे चाललो होतो. जात जाता तोंडल्याच्या वेलीवर हात फिरवला . तोंडली मिळतील ही माफक अपेक्षा पण अपेक्षाभंग झाला आणि भाला मोठा नाग फाडी काढून उभा . साक्षात भगवान शंकर काळे भोर करवंदाएवढे डोळे उघडून फूस फूस ... घाम , धक्का आणि थरथर यांचे सुरेख कॉम्बिनेशन कधी ओरडण्यात झाले हे त्या शंकरालाच माहिती . ढुंगणाला पाय लावून जे पळालो ते थेट आईच्या कुशीत . आयुष्यात परत खिळपाटाच्या वेलीवर तोंडली तोडण्याची हिम्मत झाली नाही!
एकदा कधी आईने खिळपाटावरचा भोपळा काढायला सांगितला तर त्यालासुद्धा माझा साफ नकार ! खिळपाटाच्या फटींमध्ये कितीही पाचर घाला , विंचूकाटा असणारच .कारण सिमेंट काँक्रीटचा वापर नसल्याने खिळपाटात खूप फटी राहायच्या पाचर घातली तरी सुद्धा .'पाचर' म्हणजे दगड स्थिर राहावा यासाठी खालून छोट्या आणि चपट्या दगडाचा दिलेला आधार .या फटींमध्ये किडा मुंगी ,काका मामा वास्तव्याला असतातच . त्यामुळे खिळपाटाचा शक्यतो नाद करायचा नाही! कितीही चिपा घाला ,कितीही फटी मारा पण साप, धामिण शिरणारच. यावर एकच उपाय खिळपाट लिंपून घेणे पण उंदीर जमू देत नाहीत . चिंचदरा म्हणजे काय चेष्टा वाटली कि काय तुम्हाला ?
सगळे असतात इकडे . येता जाता भेटतात. हे प्राणी पक्षी ग्रामीण जीवनाची शान असतात .आपल्या साडूनं लांबूनच ओळख द्यावी तसं मान टवकारून हे प्राणी पक्षी राम राम घालतात .मग गप्पा होतात, गाणी होतात. आता त्या खिळपाटावर बसून चिमण्या , कावळे , साळुंक्या , पोपट गाणी गातात . तिथेच खातात . सुरु असतो त्यांचा निसर्गक्रम ...आनंदाने ते पाहत बसतात आधुनिकतेचा मांडलेला संसार....
-अजिंक्य
👌👌👌
ReplyDeleteसुरेख शब्द रचना.....
ReplyDeleteअप्रतिम
ReplyDeleteChan aj
ReplyDelete👌👌👌
ReplyDeleteWah !!! Ye read kr k yesa lag rha tha jaise ki me khud waha pe hu ...
ReplyDeleteThanku..
Deleteखूप छानआवडला.जुन्या गोष्टी सगळ्यांना माहित होणं फार गरजेचं आहे.
Deleteधन्यवाद ,आपल्या प्रतिक्रिया माझी प्रेरणा आहेत
Delete